ระบบต่อมไร้ท่อ (Endocrine system) เป็นระบบสื่อสารภายในร่างกายผ่านฮอร์โมน (Hormone) ทำหน้าที่ควบคุมการเชื่อมโยง ติดต่อประสานงานและทำงานร่วมกับระบบอื่นๆ ของร่างกาย โดยทำงานอย่างเชื่องช้าและส่งผลในระยะยาว เช่น การเจริญเติบโตของร่างกาย พัฒนาการของระบบสืบพันธุ์ การมีประจำเดือน การเผาผลาญอาหาร การควบคุมปริมาณน้ำและเกลือแร่ เป็นต้น
ต่อม (Gland) ในร่างกายมนุษย์แบ่งตามการหลั่งของสารเคมีได้ เป็นต่อมไร้ท่อ (Endocrine Gland) หรือต่อมที่ไม่มีท่อ ต่อมชนิดนี้จะหลั่งสารที่เรียกว่าฮอร์โมน (Hormone) เข้าสู่กระแสเลือดหรือน้ำเหลือง เพื่อควบคุมหรือปรับเปลี่ยนการทำงานของเซลล์ที่อวัยวะเป้าหมาย เช่น ต่อมใต้สมอง ต่อมไทรอยด์ ตับอ่อน รังไข่ และอัณฑะ โดยผ่านต่อมท่อไปยังอวัยวะเป้าหมาย เช่น ต่อมน้ำลาย ต่อมน้ำตา ต่อมน้ำนม ต่อมเหงื่อ
มีต่อมบางชนิดทั้งต่อมไร้ท่อและต่อมไร้ท่อ เช่น ตับอ่อน ที่หลั่งน้ำย่อยผ่านท่อเข้าสู่ลำไส้เล็ก ในขณะเดียวกันก็มีการหลั่งฮอร์โมนที่ควบคุมระดับน้ำตาลเข้าสู่กระแสเลือด หรืออัณฑะผลิตอสุจิออกมาทางท่อ ในขณะเดียวกันฮอร์โมนเพศก็หลั่งเข้าสู่กระแสเลือด
ระบบต่อมไร้ท่อ อวัยวะที่เกี่ยวข้อง
- ต่อมพาราไทรอยด์ (Parathyroid gland) เป็นต่อมขนาดเล็กที่อยู่ติดกับส่วนหลังของต่อมไทรอยด์ ต่อมนี้ผลิตฮอร์โมนพาราไทรอยด์ (PTH) หรือพาราทอร์โมน เพื่อทำหน้าที่ควบคุมสมดุลของแคลเซียมและฟอสฟอรัสในร่างกาย ส่งผลต่อความแข็งแรงของกระดูกและการทำงานของกล้ามเนื้อ ระบบต่อมไร้ท่อ
- ต่อมหมวกไต (Adrenal gland) เป็นต่อมที่อยู่ด้านบนของไต (Kidney) ต่อมนี้ผลิตฮอร์โมนที่สำคัญหลายชนิด เช่น ฮอร์โมนอะดรีนาลิน (Adrenalin) ช่วยให้ร่างกายเตรียมพร้อมเมื่ออยู่ในภาวะเครียดและหวาดกลัว ฮอร์โมนคอร์ติซอล (Cortisol) ช่วยเพิ่มระดับน้ำตาลในเลือด ยับยั้งระบบภูมิคุ้มกันและต้านการอักเสบ ฮอร์โมนอัลโดสเตอโรน (Aldosterone) ช่วยควบคุมความดันโลหิตในร่างกาย รวมทั้งฮอร์โมนเพศ
- ตับอ่อน (Pancreas) ทางด้านซ้ายของช่องท้องอยู่ตามแนวส่วนโค้งของลำไส้เล็กส่วนต้น บริเวณที่เรียกว่า Islets of Langerhans เป็นกลุ่มเซลล์ที่สร้างฮอร์โมนอินซูลิน (Insulin) และกลูคากอน (Glucagon) ซึ่งมีบทบาทในการควบคุมระดับน้ำตาลในเลือด
- ต่อมใต้สมอง (Pituitary gland) เป็นต่อมที่อยู่ติดกับส่วนล่างของสมอง ไฮโปทาลามัส (Hypothalamus) หลั่งฮอร์โมนที่สำคัญของร่างกาย เช่น โกรทฮอร์โมน (Growth hormone) ควบคุมการเจริญเติบโตของร่างกาย โดยเฉพาะกระดูกและกล้ามเนื้อ ฮอร์โมนโกนาโดโทรฟิน (Gonadotrophin) กระตุ้นการสร้างเซลล์สืบพันธุ์เพื่อควบคุมลักษณะทางเพศ รวมทั้งฮอร์โมนที่กระตุ้นให้เซลล์สร้างเม็ดสีเมลานินเพิ่มมากขึ้น
- ต่อมไทรอยด์ (Thyroid) เป็นต่อมที่อยู่ด้านหน้าส่วนล่างของคอ ติดอยู่กับหลอดลมและกล่องเสียง ต่อมนี้หลั่งฮอร์โมนไทรอยด์ ช่วยในการเจริญเติบโตของกระดูก สมองและระบบประสาท รวมถึงควบคุมอัตราการเผาผลาญ (Metabolism) ภายในร่างกาย
- ต่อมไพเนียล (Pineal ) เป็นต่อมที่อยู่ตรงกลางของสมอง ต่อมนี้หลั่งฮอร์โมนเมลาโทนินซึ่งส่งผลต่อนาฬิกาชีวภาพซึ่งเป็นระบบที่ช่วยให้สิ่งมีชีวิตปรับตัวได้ ร่างกายให้สอดคล้องกับสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไปในแต่ละวัน
- ต่อมไทมัส (Thymus) เป็นต่อมที่อยู่ใต้กระดูกอก และด้านหน้าของหัวใจ มีขนาดใหญ่ขึ้นในเด็กและฝ่อเล็กลงเมื่ออายุมากขึ้น ต่อมนี้หลั่งฮอร์โมนไทโมซินซึ่งกระตุ้นการสร้าง T-lymphocytes ในระบบภูมิคุ้มกันของร่างกาย
- ต่อมเพศ (Gonad) ในเพศชาย อัณฑะ (testis) เป็นทั้งท่อนำไข่และต่อมไร้ท่อที่ผลิตสเปิร์ม (sperm) เพื่อส่งออกทางท่อและหลั่งฮอร์โมนเพศชาย (Testosterone) ทำหน้าที่ควบคุมการเจริญเติบโตของอวัยวะสืบพันธุ์ และลักษณะของความเป็นชาย ในเพศหญิง รังไข่ (ovary) จะผลิตไข่ (ovum) พร้อมและตกจากรังไข่สลับกันไปทุกเดือน พร้อมกับการหลั่งฮอร์โมนเอสโตรเจน (Estrogen) ซึ่งมีส่วนในการเจริญเติบโตของอวัยวะสืบพันธุ์และลักษณะต่าง ๆ ของความเป็นหญิง รวมทั้ง ฮอร์โมนโปรเจสเตอโรน Progesterone ทำหน้าที่หยุดไข่ไม่ให้ปฏิสนธิระหว่างตั้งครรภ์เพื่อป้องกันการมีประจำเดือนระหว่างตั้งครรภ์
โรคระบบต่อมไร้ท่อที่พบบ่อย
โรคเบาหวาน เป็นภาวะที่ร่างกายมีน้ำตาลในเลือดสูงกว่าปกติ เนื่องจากการขาดหรือดื้อต่อฮอร์โมนอินซูลิน (Insulin) ส่งผลให้เกิดความผิดปกติในกระบวนการดูดซึมน้ำตาลในเลือดเพื่อให้เซลล์นำไปใช้เป็นพลังงาน หากปล่อยให้ร่างกายอยู่ในสภาพนี้เป็นเวลานาน จะทำให้หลอดเลือดแดงและอวัยวะที่เกี่ยวข้องเสื่อมสภาพเกิดโรคแทรกซ้อนตามมา
โรคของต่อมไทรอยด์ เป็นโรคที่ทำให้ต่อมไทรอยด์ทำงานผิดปกติ ทำให้มีไทรอยด์ฮอร์โมนมากหรือน้อยกว่าปกติจนส่งผลต่อร่างกาย ในรายที่มีฮอร์โมนมากกว่าปกติ จะมีอาการเหนื่อยง่าย ใจสั่น ร้อนวูบวาบ น้ำหนักลด เหงื่อออกมาก ตาโปน แขนขาอ่อนแรง ในรายที่มีฮอร์โมน น้อยกว่าปกติ จะมีอาการคิดช้า เฉื่อยชา เซื่องซึม น้ำหนักขึ้น ตัวบวม หน้าบวม
โรคอ้วน เป็นภาวะที่ร่างกายสะสมไขมันไว้ตามส่วนต่าง ๆ ของร่างกายมากเกินปกติ โดยมีค่าดัชนีมวลกาย (BMI) ตั้งแต่ 30 ขึ้นไป ภาวะดังกล่าวเป็นปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้เกิดโรคต่างๆ ตามมา เช่น โรคหัวใจและหลอดเลือด เบาหวาน ความดันโลหิตสูง ไขมันในเลือดสูง สาเหตุหนึ่งของความอ้วนคือความผิดปกติของต่อมไร้ท่อที่ส่งผลให้ระดับฮอร์โมนผิดปกติ เช่น ภาวะพร่องไทรอยด์ เนื้องอกของต่อมใต้สมอง เป็นต้น
โรคพีซีโอเอส (PCOS) เป็นกลุ่มอาการที่เกิดจากความผิดปกติของระบบต่อมไร้ท่อ หรือฮอร์โมนในร่างกายผู้หญิง โดยการทำอัลตราซาวนด์จะพบถุงน้ำ (ซีสต์) ขนาดเล็กจำนวนมากในรังไข่ ผู้ป่วยจะมีอาการประจำเดือนมาไม่ปกติ และมีลักษณะฮอร์โมนเทสโทสเตอโรนสูงทำให้เกิดสิวหรือขนดกกว่าผู้หญิงทั่วไป
โรคหย่อนสมรรถภาพทางเพศ เป็นภาวะที่องคชาติไม่สามารถคงการแข็งตัวได้อย่างสมบูรณ์ในระหว่างการมีเพศสัมพันธ์ ภาวะนี้สามารถเกิดขึ้นได้ในผู้ชายทุกวัย แต่มีแนวโน้มที่จะเพิ่มขึ้นตามอายุที่เพิ่มขึ้น มีหลายสาเหตุสำหรับการเกิดภาวะดังกล่าว หนึ่งในนั้นคือการเปลี่ยนแปลงของฮอร์โมนที่ทำให้ความต้องการทางเพศลดลง ได้แก่ ระดับฮอร์โมนเทสโทสเตอโรน (Testosterone) ลดลง ระดับโปรแลคตินเพิ่มขึ้น และภาวะที่ต่อมไทรอยด์สร้างฮอร์โมนมากหรือน้อยเกินไป
โรคมะเร็งตับอ่อน พบได้เรื่อยๆแต่ไม่บ่อย ในระยะแรกมักไม่มีอาการ แต่เมื่อมะเร็งแพร่กระจาย ผู้ป่วยจะมีอาการ เช่น ปวดท้องร่วมกับปวดหลัง เบื่ออาหาร น้ำหนักลด อาหารไม่ย่อย ดีซ่าน อุจจาระสีซีด คันตามผิวหนัง อาจคลำพบก้อนในท้องและมีอาการอื่นๆ ตามอวัยวะที่มะเร็งแพร่กระจาย เป็นต้น ระบบต่อมไร้ท่อ
